خبرگزاری «حوزه» در ادامه معرفی یاران امام علی(ع) این بار نیم نگاهی به شخصیت عمرو بن حَمِق خُزاعی از یاران باوفای پیامبر و امام علی(ره) دارد.

 ظرفیت وجودی افراد متفاوت است؛ این امر سبب شد برخی از صحابه رسول خدا(ص) در پرتو تعلیمات آن حضرت بر دیگر یاران پیشی بگیرند و به مقام والاتری دست یابند. عمروبن حمق خزاعی یکی از آنهاست. وی از قبیله خزاعه و در شمار اعراب جنوبی عربستان است. قبیله خزاعه از دیرینه ترین مهاجران جنوب است که به مکه آمد و حدود سیصد سال بر آن فرمان راند.

خزاعه در پیشبرد اسلام نقش فراوان داشته و به گفته مورخان همواره دوستدار پیامبر بود. وابستگان این قبیله پس از پیامبر(ص) در یاری علی علیه السلام چنان پیش رفتند که معاویه به سپاهش گفت: بنی خزاعه دشمن ماست، اگر زنانشان نیز می توانستند، چون مردانشان با ما به ستیز بر می خواستند و می جنگیدند.

* تولد و خردسالی

در تاریخ نامی از تولد عمروبن حمق نیست؛ ولی از آنجا که مورخان مسلمان به اتفاق، شهادت او را سال های 50 و 51 نگاشته اند، سال تولدش را نیز می توان در حدود سی سال پیش از هجرت دانست. دوران کودکی وی مانند همسالانش با سختی و تلاش گذشت. در هفده سالگی شاهد بعثت، این شگرف ترین پیش آمد تاریخ بود. آنچه در تاریخ می یابیم، دوستی و همکاری عمروبن حمق و دیگر مردان خزاعه با رسول خدا(ص) از نخستین روزهای ظهور اسلام در مدینه است.

* اسلام عمرو

جان پیامبر(ص) به شوق خانه دوست قرار نداشت. تلاش بی سکوتش قلب های زیادی را به نور خدا پیوند می داد. همه جا سخن از حماسه بزرگ اسلام بود، هر روز فرد یا گروهی از سرزمین های دور و نزدیک به مدینه وارد می شد و با سخن پیامبر(ص) هدایت می یافت. به تدریج ذی القعده سال ششم هجری فرا رسید و همه چیز برای یک حرکت بزرگ مهیا شد. رسول خدا همراه هزار و ششصد تن از یارانش به سوی مکه حرکت کرد و در سرزمین حدیبیه با قریش پیمان صلح ده ساله بست. همزمان با این رخداد، عمروبن حمق با بسیاری از جنگجویان خزاعه به دین اسلام داخل شد. هرچند در گذشته نیز عمروبن حمق و دیگر مردان خزاعه در پیشبرد اسلام نقش زیادی داشتند، اما در این تاریخ، آن را در فکر و عمل به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی پذیرفتند. وی پس از صلح حدیبیه به مدینه آمد و یار و همراه پیامبر(ص) شد.

* عمرو در حکومت امیرمؤمنان

وی در بیعت با علی علیه السلام پیشگام بود و در همه مراحل یار و همراهش شمرده می شد. یکی از عرصه های حضور عمرو در رکاب علی علیه السلام نبرد جمل بود. وقتی نصایح حکیمانه علی علیه السلام در دل رهبران جمل جای نگرفت و جنگ قطعی شد، حضرت علی علیه السلام خطبه ای شورانگیز ایراد کرد و به مناجات پروردگار پرداخت؛ آنگاه به آراستن سپاه دست یازید و عمروبن حمق را بر سواران کمین که حساسیتی ویژه داشتند، فرماندهی داد. عمرو از پارسایان نامی اسلام بود، از این رو زاهدان کوفه همواره حمایتش می کردند. پس از اندکی گروه زیادی از آنان پیرامونش گرد آمدند و او با یاری عابدان بر صف دشمن حمله برد. پیش روی او و پراکندگی دشمن همچنان ادامه داشت تا این که شمشیرش شکست. نزد برادرش ریاح بن حمق آمد. ریاح به عمرو گفت: ای برادر چه نیکو نبرد کردیم، اگر انشاءالله پیروزی از آن ما باشد.

وی در نخستین روز آغاز جنگ صفین نیز از جانب علی علیه السلام به فرماندهی قبیله خزاعه منسوب شد خویشان خود را گردآورد و بر سپاه معاویه یورش برد و بسیاری از لشکر شام را به هلاکت رسانید.

* اصحاب سرّ حضرت

پنج تن از یاران نزدیک امام که عمرو بن حمق خزاعی یکی از آنها بود، نزد علی عیله السلام آمدند و از او خواستند تا آشکارا نظر خود را درباره خلفای پیشین بیان دارد. حضرت که چنان گفتاری را در آن روزگار خطیر به سود اسلام نمی دانست، خواسته آنان را نپذیرفت، اما نامه ای نوشت و به یاران ویژه خود فرمان داد تا در روزگاران پسین در هنگام مناسب برای شیعیان بازخوانند و آنان را از اندیشه بلند امام درباره رخدادهای پس از رحلت پبامر اکرم(ص) آگاه گردانند. این نامه در کنار خطبه شقشقیه گواه مظلومیت خاندان پیامبر(ص) به ویژه فضای جانکاهی است که مولای متقیان در آن می زیسته است.

* ظلم ستیزی و زندگی مخفی

عمرو از دلباختگان امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود. دوستی آن حضرت در ژرفای جانش جای داشت، خانه کوچک قلبش عرصه بی انتهایی از معرفت خدا و یاد او شده بود. او همه این ها را از راهنمایی پیامبر(ص) و دوستی علی علیه السلام می دانست. هیچگاه شیفته دنیا و مقامات زودگذر آن نشد و با دشمنان حقیقت که در آن روزها بازار گرم و دلفریبی نیز داشتند، انباز نگشت. هرجا افقی در یاری اهل بیت رسول خدا(ص) گشوده می دید، بی درنگ بدان می پیوست. در قیام حجر بن عدی که بر ضد ستم معاویه و در دفاع از حریم خاندان رسالت برپا شد، پیشگام بود. در هجوم سربازان زیاد بن ابیه بر یاران حجر، مردی از بنی حمراء گرزی بر سرش کوبید، عمرو آن صحابی رشید پیامبر(ص) از شدت و گرانی آن بر زمین افتاد. چون از سران قیام حجر به شمار می رفت، یاران بی درنگ تن نیمه جانش را از میدان بیرون بردند و در خانه یکی از شیعیان پنهان کردند. حکومت معاویه از هر ترفندی برای نابودی مخالفان سود می جست و از این رو عمرو پس از صلح امام حسن علیه السلام مخفی می زیست و جاسوسان بنی امیه همواره به دنبالش بودند.

* شهادت

بر اساس منابع تاریخی، ناتوانی عمرو بن حمق بر اثر مریضی یاد شده است که به جز اندکی از مورخان جملگی بر آن تصریح کرده اند. عمرو اسیر شد و او را به نزد حاکم موصل بردند. فرماندار موصل عبدالرحمن بن عثمان ثقفی، خواهر زاده معاویه بود. وی پیکی به سوی شام گسیل داشت و معاویه را از دستگیری عمرو آگاه کرد. معاویه در پاسخ نوشت: به من خبر رسیده است که او با زوبین 9 بار در بدن عثمان فرو برده است. پس شما نیز او را با همان رفتار به قتل رسانید. مأموران پیکر عمرو را زیر ضربات زوبین گرفتند و در نخستین یا دومین ضربه به شهادت رسید.

* بعد علمی

عمرو بن حمق خزاعی از دانشمندان مشهور صدر اسلام است. معارف پژوهان فراوانی از نقاط مختلف جهان، به ویژه در سال های سکونت او در شام، به نزدش می رفتند و از دانشش بهره می بردند. روایاتی نیز در کتب تاریخ و حدیث از رسول گرامی اسلام(ص) به نقل از عمرو بن حمق آمده است. عمرو بن حمق در عصر ممنوعیت حدیث، می زیست ولی همواره حدیث پیامبر(ص) را آشکارا باز می گفت و مردم را با کلام و زندگی آن حضرت آشنا می کرد. او از صحابه ای است که امیرالمؤمنین علی علیه السلام را به عنوان نخستین ایمان آورنده یاد کرده و از راویان مشهور حدیث غدیر است.

* عمروبن حمق در نگاه معصومین علیهم السلام

عمرو بن حمق از آغاز پذیرش اسلام لحظه ای قرار نداشت. قلبش مالامال از عشق به خدا بود. نام خدا زبانش را به خود مشغول می داشت. چون زبانش از ذکر باز می ایستاد، ندای حق روحش را بر می انگیخت و تسبیح الله از سینه اش به گوش می رسید. سعادت را در پیروی از پیامبر و اهل بیت او می دید. هوش و تلاش او باعث گشت تا به سرعت در ردیف بزرگ ترین صحابه رسول خدا(ص) قرار گیرد و از دعای مخصوص پیامبر(ص) بهره مند گردد.

پیامبر(ص) در حضور یاران خویش عمرو را اینگونه دعا کرد: «خداوندا! به جوانی اش برکت ده!» بر اثر همین دعا بود که عمرو بن حمق در هشتادسالگی هیچ موی سفیدی در سر و صورتش یافت نمی شد.

امام علی علیه السلام در جنگ صفین دریاره اش گفت: «پروردگارا! قلب او را به نور تقوا روشن کن و ما را به راه راست هدایت فرما. ای عمرو! کاش صد نفر مانند تو در لشکر من بود.

امام حسین علیه السلام از شهادت عمرو بن حمق خزاعی به دست معاویه، بسیار ناراحت گردید و در نامه ای به معاویه، وی را سرزنش کرد.

* پیامد شهادت عمرو بن حمق

شهادت عمرو بن حمق، یار وفادار حضرت محمد(ص) و امام علی علیه السلام از رخدادهای دردناک جهان اسلام بود. مؤمنان آگاه از شنیدن آن به سوگ نشستند و بر غربت اسلام اشک ریختند. موج اعتراضات بالا گرفت. سخنان انتقاد آمیز مسلمانان، به ویژه صحابه پیامبر(ص) به دربار دمشق رسید و خیال معاویه را پریشان نمود. او که تا آن لحظه از کشتن عمرو بن حمق با افتخار سخن می گفت و مردم را از هر سو به تماشای سر بریده وی فرا می خواند، ناگهان تغییر روش داد و مرگ عمرو بن حمق را بر اثر مارگزیدگی اعلام کرد.

* زن عمرو در زندان

آمنه، زن عمروبن حمق نخستین زنی بود که در اسلام به جرم مبارزات شوهر به زندان افتاد. او فشار غل و زنجیرهای سنگین را تحمل کرد و ماه ها در یک اتاق تاریک به سر برد. پیکر او در اثر رنج های فراوان و کمی آب و غذا بسیار نحیف شده بود. سرانجام در یکی از روزها، مأموران زندان سر عمرو را بر دامن او انداختند؛ وی از دیدن این صحنه بسیار متأثر شد و درباره مظلومیت شوهرش و ظلم دستگاه جور سخن گفت.

* مقبره عمرو

به دستور معاویه، سر از تن عمروبن حمق جدا کردند و پیکرش را در کنار شهر موصل، بر بالای تپه ای گذاردند. کسی جرات دفن کردن پیکر او را نداشت. سرانجام پس از چند روز که غلام عمرو بن حمق از شهادت اربابش آگاه شد، بدن پاک آن شهید راه امامت را به خاک سپرد. معزالدوله دیلمی در قرن پنجم هجری برای عمروبن حمق مقبره ای ساخت و خادمی نیز بر آن گماشت. هم اکنون مزار عمروبن حمق در غرب شهر موصل زیارتگاه شیعیان و مورد احترام سایر مسلمانان است.

* غلام عمروبن حمق

زاهر، غلام عمروبن حمق خزاعی نیز از شیفتگان خاندان رسول خدا(ص) بود. محمد بن سنان زاهری، محدث معروف شیعی از نسل اوست. زاهر در سال 60 ه.ق برای انجام حج و زیارت کعبه به مکه رفت و امام حسین علیه السلام را ملاقات کرد و از عزم آن حضرت برای سفر به سوی عراق آگاه گردید. او که شوق جهاد و عشق به شهادت در راه معبود را از دوران بسیار دور، در مکتب سرخ علوی از ارباب فداکار خود، عمروبن حمق خزاعی به نیکی آموخته بود، بی درنگ به کاروان امام حسین علیه السلام پیوست.

صبح عاشورا در حالی که در صف نخست یاران امام حسین علیه السلام قرار داشت، در نبردی دلاورانه، در اولین هجوم سپاه یزید به شهادت رسید. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه در زیارت ناحیه مقدسه می فرماید: السلام علی زاهر مولا عمروبن حمق خزاعی؛ سلام بر زاهر! همو که غلام آزاده شده عمروبن حمق خزاعی است.

یاران آفتاب :(غلامحسین تصمیمی)